ว่านหอมแดงเป็นไม้ล้มลุกลงหัว ใบจีบตามยาวคล้ายพัด ดอกสีขาวคล้ายๆ ดอกกล้วยไม้ สามารถปลูกเป็นไม้ประดับได้ดี หัวเป็นสีแดงถึงข้างใน ชนกลุ่มน้อยเผ่าเย้า อาข่าและลีซอ บนดอยแม่สะลองใช้หัวว่านหอมแดงย้อมเปลือกไข่ให้เป็นสีแดง พบตามป่าดงดิบชื้นทางภาคใต้ ส่วนชาวบ้านทางภาคเหนือนิยมปลูกไว้เป็นทั้งยา สารแต่งสีและไม้ประดับ และยังมีความเชื่อว่าถ้าพกดอกของว่านหอมแดงไว้กับตัวจะสามารถแก้คนทำของใส่ได้ทุกอย่าง

ว่านหอมแดงมีลักษณะหัวคล้ายหัวหอมแดงที่เราใช้ปรุงอาหารแต่ยาวกว่า ซึ่งว่านหอมแดงเป็นพืชคนละชนิดกัน ว่านหอมแดงมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Eleutherine americana (Aubl.) Merr. ส่วนหอมแดงที่เราใช้ปรุงอาหารมีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Allium ascalonicum L.

ว่านหอมแดง ว่านข้าวแผ่ ว่านชายชู้…ชู้ของข้าว ของคนเมืองเลย
คนทั่วไปมักจะไม่รู้ว่า “ข้าว” ก็มีชู้กับเขาด้วย แต่คนเมืองเลยรู้ดี หมอยาเมืองเลยจึงมักจะเรียกว่านหอมแดงว่า ว่านข้าวแผ่ โดยจะปลูกไว้ตามคันนา เพื่อทำให้ข้าวออกรวงแผ่ขยายไปมากขึ้น คนเมืองเลยต้มหัวหอมแดงกินเป็นอาหารกินเล่น เพื่อบำรุงสุขภาพ นอกจากนี้ชาวเขาบางแห่งยังใช้ต้มกินกับไก่เพื่อบำรุงร่างกาย บำรุงเลือด ส่วนทางภาคใต้นำหัวมาดองกับน้ำผึ้งรับประทานแก้โรคตับ

ว่านหอมแดง...ยาแก้หวัดคัดจมูกและแก้ท้องอืดในเด็กเล็ก
หมอยาไทยโบราณรู้กันทั่วไปว่า ว่านหอมแดงแก้หวัดในเด็ก โดยใช้หัวนำมาทุบให้แตก ผสมกับเปราะหอม เป็นยาสุมหัวเด็ก (โปะกระหม่อมเด็ก) รักษาอาการเด็กเป็นหวัด คัดจมูก หายใจไม่ออกและยังใช้หัวบดทาท้องเด็กแก้เด็กท้องอืด

ว่านหอมแดง...ยาขับปัสสาวะแก้ปวดท้อง บำรุงเลือดลมในผู้ใหญ่
หมอยาพื้นบ้านหลายแห่งนิยมใช้หัวทุบชงหรือต้มกินน้ำ เป็นยาขับปัสสาวะ แก้ปวดท้อง ขับลมในลำไส้ แก้ท้องอืดท้องเฟ้อ บำรุงร่างกาย บำรุงเลือด แก้ดีพิการ แก้เลือดออกตามไรฟัน

หมอยาเมืองเลยนิยมใช้ว่านหอมแดงต้มกินในการเป็นยาบำรุงเลือดในสตรี ยารักษาอาการผิดกำ

พ่อบุญถม ทาปุ๋ย หมอยาที่อำเภอกะนวน จังหวัดขอนแก่น ต้มหอมแดงกินทุกวันเพื่อบำรุงร่างกาย ทำให้หลับสบาย ซึ่งชาวบ้านในภาคอีสานหลายจังหวัดนิยมต้มสมุนไพรชนิดนี้กินเป็นยาบำรุง โดยเชื่อว่ามีสรรพคุณบำรุงเลือดและป้องกันโรคภัยไข้เจ็บ

ชาวม้งจะกินว่านหอมแดงสดๆ หรือต้มใส่ไก่กินแก้ปวดท้อง

ว่านหอมแดง...ยาแก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อย
ว่านหอมแดงยังมีสรรพคุณในการแก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อย โดยนำหัวมาฝานแล้วทาแปะไว้บริเวณที่ถูกกัด หรือใช้หัวว่านหอมแดงผสมกับหอมแดงที่ใช้แกง กระเทียม ๔-๕ กลีบ เกลือเม็ดเล็กน้อย ตำผสมกันแล้วนำไปแปะที่แผลจะช่วยสมานแผลได้ดี

ว่านหอมแดง… ในงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์
ว่านหอมแดงไม่มีงานศึกษาวิจัยมากนัก ที่สำคัญคือสารสกัดกึ่งบริสุทธิ์ของว่านหอมแดงมีสรรพคุณในการฆ่าเชื้อแบคทีเรียที่ทำให้เกิดหนองในแผลที่ดื้อยาปฏิชีวนะในกลุ่มเพนนิซิลิน Methicillin-resistant Staphylococccus aureus (MRSA) และมีรายงานว่าสารสำคัญในว่านหอมแดงมีฤทธิ์ในการยับยั้งการเจริญเติบโตของเซลล์มะเร็งเม็ดเลือดขาว

“ว่านข้าวแผ่” เส้นทาง วัฒนธรรม ความพอเพียง สุขภาพ บนพื้นที่สูง
เลย จังหวัดที่ได้ขึ้นชื่อว่า “สุดหนาวในสยาม” เนื่องจากเป็นพื้นที่ภูเขาสลับซับซ้อน มีภูหลวงตั้งตระหง่านเป็นจุดศูนย์กลาง บ่งบอกถึงความหลากหลายและอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากร ทั้งยังเป็นต้นกำเนิดของแม่น้ำเลยซึ่งเป็นแม่น้ำสายหลักของจังหวัด ไหลลงสู่แม่น้ำโขงที่อำเภอเชียงคาน ชาวบ้านที่อาศัยอยู่รอบป่าภูหลวง มีประวัติศาสตร์ วัฒนธรรมที่ยาวนานในการดำรงชีวิตอยู่กับทรัพยากร ป่า น้ำ อย่างพึ่งพาอาศัย ด้วยที่เป็นชุมชนที่ยังพึ่งพิงธรรมชาติเป็นหลัก

การปลูกข้าวไร่นั้น มีวัฒนธรรมความเชื่อที่คนรอบป่าภูหลวงยังคงยึดถือปฏิบัติกันมาอย่างยาวนานตั้งแต่บรรพบุรุษ ตั้งแต่ยุคการปลูกพืชเพื่อยังชีพ มาจนถึงยุคที่การปลูกพืชเชิงเดี่ยวเพื่อเศรษฐกิจการค้า

ในการปลูกข้าวไร่แต่ละปีนั้น ก่อนการลงมือเพาะปลูกชาวบ้านจะมีพิธีกรรมเลี้ยง ผี หรือ แฮกข้าว ก่อนทุกครั้งโดยมีข้อขะลำ หรือข้อห้ามคือ ห้ามทำตรงกับวันที่ปลงพ่อแม่ คือวันที่เผาศพพ่อแม่ของคนในครอบครัว ไม่ว่าสามีหรือภรรยา จะทำให้ผลผลิตไม่ได้ผลเพราะเป็นวันร้อน ซึ่งแต่ละครอบครัวจะมีวันแฮกข้าวไม่ตรงกัน

เมื่อได้วันแฮกข้าวแล้ว เจ้าของไร่ข้าวจะต้องเตรียมพิธีการ โดยมีขั้นตอนก็คือ นำลำไม้ไผ่เล็กสี่ลำ ไปปักเป็นสี่มุมของสี่เหลี่ยมจัตุรัส แล้วสานรูปปลา รูปข้าวไปห้อยไว้กับลำไม้ไผ่ทั้งสี่ลำ ทำตะแหลวหน้าวัว เอาธูป เทียน ดอกไม้อย่างละคู่ปักไว้ทั้งสี่มุม หยอดข้าวที่จะปลูกเป็นเก้าหลุม โดยหยอดเป็นสามแถวๆ ละ สามหลุม นำพาหวาน ซึ่งประกอบด้วยข้าวกับน้ำตาลหรือน้ำอ้อยหนึ่งมาวางไว้ข้างใน

ว่านข้าวแผ่ ก็เป็นอีกสิ่งหนึ่งที่จะขาดไม่ได้ในการประกอบพิธีแฮกข้าว ที่สืบทอดกันมาแต่โบร่ำโบราณ โดยนำเอาว่านข้าวแผ่ไปปลูกไว้ทั้งสี่มุมกับลำไม้ไผ่ โดยชาวบ้านมีความเชื่อว่า ว่านข้าวแผ่ หรืออีกชื่อหนึ่งคือ ว่านชู้ข้าว จะทำให้ข้าวที่ปลูกแผ่กอหรือแตกกอดีให้ผลผลิตที่ดี เมื่อวางสิ่งประกอบพิธีเสร็จแล้วเอากำปั้นทุบดิน สามครั้ง แล้วบอกกล่าวแม่ธรณีให้ช่วยดูแลปกป้องข้าวให้ได้หมากได้ผล มดอย่าได้แทง แมงอย่าได้แทะ ให้ข้าวออกเม็ด ออกรวงที่ดี เมื่อข้าวท่วมตอ กอท่วมหลัก แล้วจะกลับมาเลี้ยงอีก เมื่อข้าวได้เก็บเกี่ยวขึ้นเล้าขึ้นฉางก็จะเลี้ยงอีกครั้ง รวมทั้งหมดเป็นการเลี้ยงสามครั้ง

นอกจากนี้แล้ว ว่านข้าวแผ่ ยังมีความสำคัญในทางด้านสุขภาพของคนรอบป่าภูหลวงเนื่องจากในสมัยที่ยังไม่มีการพัฒนาด้านสาธารณูปโภค สาธารณสุข การดูแลสุขภาพ การรักษาโรคภัยไข้เจ็บ ชาวบ้านต้องอาศัยหมอยาพื้นบ้านหรือหมอยาสมุนไพรเป็นหลัก ว่านข้าวแผ่ เป็นอีกหนึ่งสมุนไพรที่หมอยาพื้นบ้าน นำมาใช้ในการรักษา หรือต้มกินเพื่อบำรุงหัวใจ บำรุงเลือด บำรุงน้ำนม ขับลม สุมกระหม่อมเด็กแก้หวัด ทำยาหม่องแก้หวัด แก้ความดัน กินของผิดของแสลง หรือต้มเข้ากับยาอื่นให้ผู้หญิงที่ผิดกรรมกินแก้ผิดกรรม นอกจากนี้ยังนำมาใช้เพื่อให้อยู่ยงคงกระพัน หนังเหนียว โดยจะเคี้ยวว่านข้าวแผ่กินสดๆ แล้วท่องนะโม พุทธายะ 3 จบ จวบจนถึงปัจจุบันนี้คนรอบป่าภูหลวงก็ยังใช้ว่านข้าวแผ่เป็นสมุนไพรอยู่